
whistler. Στο γράφημα φαίνεται η μεταβολή της συχνότητας και
της έντασης του ήχου με το χρόνο. Παρατηρούμε τις υψηλές
συχνότητες να φτάνουν πρώτες και να ακολουθούν οι χαμηλότερες.
(πηγή: Stanford VLF group).
Η ανίχνευση και συλλογή των ήχων από τον πλανήτη μας γίνεται από ειδικούς συλλέκτες ραδιοφωνικών σημάτων οι οποίοι βρίσκονται σε δορυφόρους σε τροχιά γύρω από τη Γη και μελετούν το κοντινό μας διάστημα. Τα ραδιοφωνικά σήματα μετατρέπονται σε ακουστικά (όπως ακριβώς συμβαίνει σε ένα ραδιόφωνο) και στη συνέχεια ενισχύονται σε έναν ενισχυτή. Έτσι μπορούμε να ακούμε ήχους.
Τους ήχους αυτούς τους ονομάζουμε «τραγούδια της Γης» και θυμίζουν σφυρίγματα, τιτιβίσματα, ή κελαηδίσματα πουλιών και μας παραπέμπουν σε ένα συνδυασμό φυσικών και ηλεκτρονικών ήχων.
Οι φυσικές διεργασίες που οδηγούν στην παραγωγή ραδιοφωνικών κυμάτων στον πλανήτη μας μπορεί να είναι σεισμική δραστηριότητα στο έδαφος, αστραπές στην ατμόσφαιρα, πτώση μετεωριτών, αλλά και διαταραχές του μαγνητικού πεδίου της Γης (μαγνητικές καταιγίδες και μαγνητοσφαιρικές υποκαταιγίδες).
Οι μαγνητικές καταιγίδες αποτελούν έντονες μεταβολές του γεωμαγνητικού πεδίου και οφείλονται στην ηλεκτρομαγνητική και σωματιδιακή σύζευξη του Ήλιου με τη Γη. Αποτέλεσμα των διαταραχών αυτών αποτελεί η εισαγωγή ενέργειας στην γήινη μαγνητόσφαιρα. Η ανάπτυξη ισχυρών μαγνητικών καταιγίδων μπορεί να δημιουργήσει προβλήματα στη λειτουργία των δορυφόρων, στην εργασία των αστροναυτών εκτός σκάφους, αλλά και σε δράσεις του ανθρώπου στο έδαφος. Το σέλας αποτελεί επίσης μια σημαντική έκφανση των μαγνητοσφαιρικών υποκαταιγίδων και παρατηρείται σε γεωγραφικά πλάτη κοντά στους πόλους.
Στην διάρκεια λοιπόν μαγνητικών καταιγίδων τα ηλεκτρομαγνητικά κύματα που ανιχνεύουμε στο κοντινό διάστημα είναι ισχυρότερα, αλληλεπιδρούν εντονότερα με φορτισμένα σωματίδια του γεωμαγνητικού πεδίου, και τα «τραγούδια της Γης» γίνονται πιο ηχηρά.
Αρμονία των σφαιρών και σύγχρονη Αστρονομία.
Με πειράματα και υπολογισμούς μελέτησαν τον τρόπο που μεταβάλλεται το τονικό ύψος ενός ήχου με το μήκος της ταλαντούμενης χορδής σε ένα μονόχορδο. Πολύ σωστά διαπίστωσαν ότι τα μουσικά διαστήματα που παράγονται ακολουθούν συγκεκριμένες αριθμητικές αναλογίες. Αντίστοιχες μελέτες έκαναν με τον αυλό και κρουστά. Κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η μουσική αποτελεί μαθηματική επιστήμη. Ουσία της ο αριθμός και η ομορφιά της η έκφραση των αρμονικών σχέσεων των αριθμών.
Η ιδέα του Πυθαγόρα, περί αρμονίας των σφαιρών, μπορεί να μην κατέληξε σε ακριβή συμπεράσματα, υπήρξε όμως εξαιρετική ώστε να συνδυάσει την αστρονομία με τη μουσική.
Σήμερα, 2.500 χρόνια αργότερα καταγράφουμε ηλεκτρομαγνητικά κύματα από το διάστημα. Με κατάλληλη επεξεργασία τα μετατρέπουμε σε ακουστικά κύματα και τελικά καταφέρνουμε να «ακούμε» ήχους. Φαίνεται τελικά σαν να δικαιώνεται ο Πυθαγόρας.
Τους ήχους αυτούς τους χρησιμοποιήσαμε ως πρωταρχικό υλικό και συνθέσαμε μουσική.
Ακουσματική και ηχητικά τοπία στη σύγχρονη Mουσική
Ο όρος ακουσματική (Acousmatics) οφείλεται επίσης στον Πυθαγόρα ο οποίος δίδασκε τους μαθητές του, οι οποίοι τηρούσαν πενταετή σιωπή, ακούγοντας τη φωνή του πίσω από μια κουρτίνα. Ίσως μια από τις πιο σημαντικές έννοιες στη σύγχρονη μουσική είναι αυτή της ακουσματικής ακοής με την οποία ασχολήθηκε πρώτος ο Pierre Schaeffer πρωτοπόρος της Musique concrète.
Η ακουσματική ακοή μπορεί να οριστεί ως η σύλληψη του ήχου, ανεξάρτητη και αποκομμένη από τη γνώση της πηγής του. Αυτό σημαίνει επίσης ότι αγνοούμε κάθε κοινωνική η περιβαλλοντολογική προέλευση της πηγής του. Για τον Schaeffer το ρόλο της “κουρτίνας” αναλαμβάνει το ηχείο όπου πλέον ο ακροατής δεν μπορεί να καταλάβει και να αναγνωρίσει την προέλευση του ήχου.
Έτσι όλα αυτά τα διάφορα χαρακτηριστικά που σχετίζονται με την αναγνώριση της πηγής των ήχων ορίζονται με το γενικό τίτλο του “τοπίου” στη μουσική.
Με τον ερχομό της ηχογράφησης η θεωρητική προσέγγιση του Schaeffer έγινε πράξη καθώς πλέον μπορούσαμε να απομονώσουμε και να επεξεργαστούμε τον κάθε ήχο ξεχωριστά.
Την ίδια στιγμή η αναπαραγωγή του ήχου από τα ηχεία έθεσε το ερώτημα της “προέλευσης του ήχου” να είναι προβληματική, γιατί ενώ πριν είπαμε πως το “τοπίο” ορίζεται από την αναγνώριση της πηγής των ήχων, τι συμβαίνει όταν ακούμε μουσική από ηχεία; Φυσικά τα ηχεία μπορούν να αναπαράγουν οποιαδήποτε ηχογράφηση άλλα δεν θα μας πουν τίποτα για την προέλευση του ήχου εκτός από το ότι έχει ηχογραφηθεί.
Οπότε θα μπορούσαμε να ορίσουμε ξανά το ηχητικό τοπίο ως την πηγή από την οποία φανταζόμαστε ότι έρχονται οι ήχοι που ακούμε.
Θα μπορούσαμε να φανταστούμε πως τα ηχεία μας επέτρεψαν να δημιουργήσουμε ένα εικονικό χώρο μέσα στον οποίο μπορούμε να προβάλλουμε οποιαδήποτε ηχητική εικόνα πραγματική ή όχι.
Η ύπαρξη ενός τέτοιου χώρου φυσικά έδωσε στο σύνθετη ηλεκτροακουστικής μουσικής απεριόριστες δυνατότητες δημιουργίας, άλλα και τη δυνατότητα να παίξει με την αντίληψη του ακροατή.
Ποιες είναι όμως οι πτυχές της αντίληψής μας που παίζουν σημαντικό ρόλο για το πως αντιλαμβανόμαστε τα ηχητικά τοπία που ακούμε; Μπορούμε να πούμε πως τα κύρια χαρακτηριστικά της είναι τρία:
1. ο ακουστικός χώρος, και το πως τον αντιλαμβάνεται ο ακροατής.
2. η διάταξη των ήχων σε αυτό το χώρο.
3. η αναγνώριση των ήχων.
Είναι και τα τρία εξίσου σημαντικά και όπως επίσης δεν μπορεί να υπάρξει το ένα χωρίς το άλλο.
Η διάταξη των ήχων θα μας πει αν η ακουστική εικόνα μας είναι πραγματική ή όχι. Η δυνατότητα του να κατασκευάζουμε χώρους και ηχητικά τοπία στάθηκε πολύ σημαντική καθώς πλέον μπορούσαμε να έχουμε οποιοδήποτε συνδυασμό χώρου-ήχου επιθυμούσαμε Μπορούσαμε πλέον να φέρουμε κοντά ηχητικά αντικείμενα τα οποία δεν θα μπορούσαν να συνυπάρξουν στην πραγματικότητα. Η τεχνική του σουρεαλισμού στον εικονικό αυτό ακουστικό χώρο είναι παρόμοια με αυτή του σουρεαλισμού στη ζωγραφική. Βέβαια είναι σημαντικό να σημειώσουμε ότι στον ήχο η αντιπαράθεση αυτή των ηχητικών αντικειμένων είναι πολύ διαφορετική από ότι στη ζωγραφική γιατί η απουσία της εικόνας έχει ως αποτέλεσμα η αναγνώριση μας να στηρίζεται σε πολύ διαφορετικά κριτήρια. Ένας από τους πιο σημαντικούς ήχους ο οποίος είναι πολύ δύσκολο να μην τον αναγνωρίσουμε είναι η ανθρώπινη φωνή. Αυτό οφείλεται εν μέρη στο πόσο σημαντική είναι η φωνή για τον ακροατή άλλα και στην πολυπλοκότητα της άρθρωσης η οποία την κάνει να ξεχωρίζει από κάθε άλλη ηχητική πηγή.
Κατανοώντας τις ιδιότητες των ακουστικών τοπίων μπορούμε πλέον να συνθέτουμε μουσική με βάση το μετασχηματισμό αυτών των τοπίων. Η ψηφιακή τεχνολογία μας έχει δώσει απεριόριστες δυνατότητες ώστε να χειριστούμε το υλικό μας με οποιοδήποτε τρόπο θέλουμε. Μας δίνεται η δυνατότητα να ανακαλύψουμε έναν διαφορετικό τρόπο σύνθεσης άλλα και να ακούσουμε αυτό που δεν έχει ξανακουστεί, ηχοχρώματα που δεν έχουν υπάρξει και να ανακαλύψουμε τη μουσική σε οτιδήποτε υπάρχει γύρω μας.
Ως εφαρμογή ηχητικού τοπίου στη μουσική αποτελούν οι συνθέσεις που έχουμε αναπτύξει, όπου πρωταρχική τους ύλη αποτελούν οι ήχοι από το κοντινό μας διάστημα, καθώς έχουν καταγραφεί από δορυφόρους. Πρόκειται για ένα συνδυασμό Επιστήμης και Τέχνης και ειδικότερα Αστρονομίας και Μουσικής.
Τελειώνουμε με ένα απόσπασμα από κείμενο του Ιάννη Ξενάκη (1982), ενός από τους μεγαλύτερους συνθέτες του 20ου αιώνα, ο οποίος διέθετε το ταλέντο και τη γνώση ώστε να συνδυάσει τη μουσική με την επιστήμη. Εδώ αναφέρεται στις γνώσεις και τα ενδιαφέροντα που θα πρέπει να αναπτύσσει ένας σύγχρονος καλλιτέχνης:
«Ο νέος αυτός καλλιτέχνης θα πρέπει να εφοδιαστεί με επαρκείς γνώσεις μαθηματικών, λογικής, φυσικής, χημείας, βιολογίας, γενετικής, παλαιοντολογίας (εξαιτίας των προβλημάτων που θέτει η εξέλιξη των μορφών), θεωρητικών επιστημών και ιστορίας. Πρέπει εν ολίγοις όχι μόνο να κατακτήσει ένα είδος καθολικότητας αλλά και αυτή να στηρίζεται στις μορφές και τις αρχιτεκτονικές, να καθοδηγείται από αυτές και να είναι στραμμένη προς αυτές».
Δείγμα της δουλειάς μας μπορείτε να ακούσετε εδώ:
Φιόρη-Αναστασία Μεταλληνού Αστροφυσικός, Συνεργάτης Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών.
Αντώνης Παλάσκας Συνθέτης Σύγχρονης Ηλεκτρονικής Μουσικής.