Τι έτρωγαν, πώς ζούσαν, τι τεχνογνωσία διέθεταν οι πρωτοπόροι αυτοί της εποχής τους;
Πριν από μερικές ημέρες η Μάνη βρέθηκε στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος των ξένων μέσων ενημέρωσης. Ο λόγος; Στο σπήλαιό της στα Καλαμάκια αποκαλύφθηκαν απολιθώματα που, μαζί με ένα δόντι που είχε βρεθεί προσφάτως σε γειτονική περιοχή, αποτελούν τα πρώτα κατάλοιπα ανθρώπων του Νεάντερταλ στην Ελλάδα. Οσο και αν ακούγεται παράδοξο, ως τώρα αποδείξεις για την παρουσία των στενών συγγενών μας της Παλαιολιθικής Εποχής στον ελληνικό χώρο δεν υπήρχαν. Αυτό όχι επειδή σπανίζουν - όπως αποδεικνύεται ισχύει μάλλον το αντίθετο - αλλά γιατί η παλαιοαρχαιολογική έρευνα ήταν παραμελημένη στη χώρα μας. Η πολυετής ανασκαφή στο σπήλαιο στα Καλαμάκια και τα πλούσια ευρήματά της εκτός από τα πρώτα δείγματα των Νεάντερταλ προσφέρουν επίσης μια σπάνια ματιά στον τρόπο ζωής τους, αποκαλύπτοντας όχι μόνο τα εργαλεία τους αλλά και το τι έτρωγαν και πώς ήταν το περιβάλλον και η καθημερινότητά τους.
Μια σπηλιά σε μια ακρογιαλιά της Μάνης έκρυβε μέσα της έναν θησαυρό. Εκεί οι αρχαιολόγοι αποκάλυψαν μια σειρά οστά και εργαλεία των Νεάντερταλ - των «εξαδέλφων» του Homo sapiens που εξαφανίστηκαν μυστηριωδώς πριν από περίπου 30.000 χρόνια. Απολιθώματα των στενών αυτών συγγενών μας έχουν βρεθεί σχεδόν παντού στην Ευρώπη. Ως πρόσφατα όμως… έλαμπαν διά της απουσίας τους από τον ελληνικό χώρο.
Τα απολιθώματα που βρέθηκαν στο σπήλαιο στα Καλαμάκια, μαζί με ένα δόντι που είχε βρεθεί λίγο νωρίτερα στο σπήλαιο της Λακωνίδας, επίσης στη Μάνη, είναι τα πρώτα κατάλοιπα των Νεάντερταλ που ταυτοποιούνται στη χώρα μας. Για τον λόγο αυτόν η δημοσίευση της σχετικής μελέτης στην επιθεώρηση «Journal of Human Evolution» την περασμένη εβδομάδα συγκέντρωσε το ενδιαφέρον των ξένων μέσων ενημέρωσης, καθώς αποτελεί την πρώτη επιβεβαίωση μιας υποψίας που εθεωρείτο ως τώρα απολύτως λογική αλλά δεν είχε αποδειχθεί: ότι η Ελλάδα αποτέλεσε έναν σημαντικό σταθμό στη διαδρομή που ακολούθησαν τα διάφορα είδη των ανθρώπων βγαίνοντας από την Αφρική για να εξαπλωθούν στον υπόλοιπο κόσμο.
Παράλληλα όμως τα ευρήματα αυτά έχουν και ιδιαίτερο «ελληνικό» ενδιαφέρον, αφού αρχίζουν σιγά-σιγά να αποκαλύπτουν τη σε γενικές γραμμές άγνωστη προϊστορία μας. Ο τομέας της Παλαιολιθικής Αρχαιολογίας ήταν παραμελημένος στην Ελλάδα. Αρχισε να αναπτύσσεται μόλις τις τελευταίες δεκαετίες και αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο τα σχετικά ευρήματα - και οι γνώσεις - σπανίζουν. Η ανασκαφή στα Καλαμάκια είναι από τις πιο συστηματικές που έχουν γίνει ως σήμερα. Με τον πλούτο των ευρημάτων της φέρνει στο φως πολύτιμες πληροφορίες σκιαγραφώντας μια εικόνα όχι μόνο του τι είδους άνθρωποι έζησαν κάποτε εδώ αλλά και πώς ήταν το περιβάλλον και το κλίμα στο οποίο ζούσαν, ποια ζώα προτιμούσαν στο κυνήγι και στο φαγητό τους, πώς κατασκεύαζαν τα εργαλεία και πώς διαμόρφωναν το μέρος όπου κατοικούσαν - εν ολίγοις, πώς ήταν ο πολιτισμός τους. Γιατί, αν και «άνθρωποι των σπηλαίων», ήταν κάθε άλλο παρά απολίτιστοι.
Τα απολιθώματα που βρέθηκαν στο σπήλαιο στα Καλαμάκια, μαζί με ένα δόντι που είχε βρεθεί λίγο νωρίτερα στο σπήλαιο της Λακωνίδας, επίσης στη Μάνη, είναι τα πρώτα κατάλοιπα των Νεάντερταλ που ταυτοποιούνται στη χώρα μας. Για τον λόγο αυτόν η δημοσίευση της σχετικής μελέτης στην επιθεώρηση «Journal of Human Evolution» την περασμένη εβδομάδα συγκέντρωσε το ενδιαφέρον των ξένων μέσων ενημέρωσης, καθώς αποτελεί την πρώτη επιβεβαίωση μιας υποψίας που εθεωρείτο ως τώρα απολύτως λογική αλλά δεν είχε αποδειχθεί: ότι η Ελλάδα αποτέλεσε έναν σημαντικό σταθμό στη διαδρομή που ακολούθησαν τα διάφορα είδη των ανθρώπων βγαίνοντας από την Αφρική για να εξαπλωθούν στον υπόλοιπο κόσμο.
Παράλληλα όμως τα ευρήματα αυτά έχουν και ιδιαίτερο «ελληνικό» ενδιαφέρον, αφού αρχίζουν σιγά-σιγά να αποκαλύπτουν τη σε γενικές γραμμές άγνωστη προϊστορία μας. Ο τομέας της Παλαιολιθικής Αρχαιολογίας ήταν παραμελημένος στην Ελλάδα. Αρχισε να αναπτύσσεται μόλις τις τελευταίες δεκαετίες και αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο τα σχετικά ευρήματα - και οι γνώσεις - σπανίζουν. Η ανασκαφή στα Καλαμάκια είναι από τις πιο συστηματικές που έχουν γίνει ως σήμερα. Με τον πλούτο των ευρημάτων της φέρνει στο φως πολύτιμες πληροφορίες σκιαγραφώντας μια εικόνα όχι μόνο του τι είδους άνθρωποι έζησαν κάποτε εδώ αλλά και πώς ήταν το περιβάλλον και το κλίμα στο οποίο ζούσαν, ποια ζώα προτιμούσαν στο κυνήγι και στο φαγητό τους, πώς κατασκεύαζαν τα εργαλεία και πώς διαμόρφωναν το μέρος όπου κατοικούσαν - εν ολίγοις, πώς ήταν ο πολιτισμός τους. Γιατί, αν και «άνθρωποι των σπηλαίων», ήταν κάθε άλλο παρά απολίτιστοι.
Τα ανθρώπινα αυτά δοντια αποτελούν μερικάαπό τα πρώτα κατάλοιπα Νεάντερταλ
που ταυτοποιούνται στην Ελλάδα
Οι άνθρωποι της μανιάτικης σπηλιάς
Το σπήλαιο στα Καλαμάκια αποτέλεσε, όπως αποδεικνύεται, τόπο κατοικίας των ανθρώπων επί αρκετές δεκάδες χιλιάδες χρόνια. «Με βάση τα αρχαιολογικά ευρήματα κατοικήθηκε χονδρικά - περιοδικά βέβαια - για μια περίοδο που διήρκεσε από 100.000 ως 40.000 χρόνια πριν από σήμερα» λέει μιλώντας στο «Βήμα» ο Ανδρέας Ντάρλας, προϊστάμενος της Εφορείας Παλαιολογίας-Σπηλαιολογίας Βορείου Ελλάδος, διευθυντής της ανασκαφής και κύριος συγγραφέας της μελέτης των ανθρώπινων απολιθωμάτων μαζί με την Κατερίνα Χαρβάτη, καθηγήτρια Παλαιοανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο του Τύμπινγκεν στη Γερμανία. Σε σχέση με την πληθώρα των άλλων ευρημάτων - λίθινα εργαλεία, οστά ζώων, κοχύλια, στάχτες κ.ά. -, τα 14 ανθρώπινα κατάλοιπα ίσως να ακούγονται πενιχρά, είναι όμως πολύ σημαντικά.
«Τα απολιθώματα περιλαμβάνουν δέκα δόντια, δύο εκ των οποίων είναι γαλακτικά, ένα θραύσμα κρανίου, έναν σπόνδυλο παιδιού, ένα τμήμα περόνης και ένα σκαφοειδές οστό»περιγράφει η κυρία Χαρβάτη. «Συνολικά εκπροσωπούν τουλάχιστον οκτώ άτομα, εκ των οποίων δύο ήταν παιδιά». Τα περισσότερα από τα απολιθώματα αυτά, τα οποία δεν είναι σύγχρονα μεταξύ τους - δεν ανήκουν δηλαδή σε ανθρώπους που έζησαν ταυτόχρονα εκεί - φέρουν σύμφωνα με την καθηγήτρια έντονα χαρακτηριστικά των Νεάντερταλ. «Επίσης είναι ενδιαφέρον ότι δύο από τα δόντια ανήκαν σε άτομο προχωρημένης ηλικίας και παρουσιάζουν ραβδώσεις που προκλήθηκαν μάλλον από τον καθαρισμό τους με κάτι σαν κλαδάκι ή οδοντογλυφίδα οι οποίες παρατηρούνται αρκετά συχνά σε δόντια Νεάντερταλ από άλλες χώρες της Ευρώπης» συμπληρώνει. «Τέλος, το σκαφοειδές παρουσιάζει ξεκάθαρο σημάδι από δόντι κάποιου σαρκοφάγου ζώου, λύκου ή ύαινας, πράγμα που υποδεικνύει ότι κάποια από αυτά τα λείψανα μεταφέρθηκαν στη θέση αυτή από ζώα».
Αν και αυτή τη στιγμή είναι τα πρώτα, τα ανθρώπινα αυτά κατάλοιπα δεν θα πρέπει να είναι τα μόνα που υπάρχουν στον ελλαδικό χώρο. Οι ειδικοί θεωρούν ότι η παρουσία των Νεάντερταλ εδώ θα πρέπει να ήταν διαρκής και διάχυτη. Απλώς ως τώρα κανείς δεν έχει ψάξει συστηματικά για να την εντοπίσει. «Προσωπικά έχω κάνει στα περισσότερα μέρη της Ελλάδας έρευνες, όχι ανασκαφές, επιφανειακές έρευνες, και παντού έχω βρει παλαιολιθικά ευρήματα» λέει ο κ. Ντάρλας. «Ξέρουμε ότι όλη η Ελλάδα έχει κατοικηθεί από τους παλαιολιθικούς ανθρώπους. Απλώς δεν υπάρχουν έρευνες που να το αποδεικνύουν».
Ιδιαίτερα φιλόξενη η Μάνη!
Η Μάνη θα πρέπει να υπήρξε ιδιαίτερα φιλόξενη για τους παλαιολιθικούς ανθρώπους, όχι μόνο επειδή διαθέτει εκατοντάδες σπήλαια αλλά και γιατί, εξαιτίας της θέσης της, αποτελούσε μια «όαση» στην εποχή των παγετώνων. Τα ευρήματα που έχουν φέρει στο φως οι αρχαιολόγοι στα δεκατρία χρόνια της ανασκαφής στα Καλαμάκια (από το 1993 ως το 2006) το μαρτυρούν. «Παρά το γεγονός ότι βρισκόταν σε παγετώδη περίοδο, η περιοχή αυτή, που είναι νότια και κοντά στη θάλασσα, δεν ήταν καλυμμένη με πάγους και το κλίμα ήταν πιο ήπιο σε σχέση με τις βορειότερες περιοχές της Κεντρικής Ευρώπης αλλά και της Ελλάδας» εξηγεί ο αρχαιολόγος. «Ετσι λοιπόν αποτελούσε καταφύγιο για τα ζώα που δεν μπορούσαν να ανεχθούν το κρύο πιο βόρεια και φυσικά και για τους ανθρώπους».
Εκτός από τα ανθρώπινα κατάλοιπα, έχουν βρεθεί επίσης οστά από πολλά είδη ζώων, τα οποία επιτρέπουν στους ειδικούς να κρίνουν πώς ήταν το κλίμα και το φυσικό περιβάλλον της περιοχής ανά περιόδους σε αυτές τις δεκάδες χιλιάδες χρόνια. Επίσης έχουν βρεθεί πολλά λίθινα εργαλεία καθώς και κατάλοιπα από στάχτες και κατασκευές στο έδαφος που δίνουν πληροφορίες για τις συνήθειες και τον τρόπο ζωής των κατοίκων του σπηλαίου. Πώς ήταν αυτός: Μάλλον πολύ πιο εξελιγμένος απ' ό,τι φαντάζονται πολλοί.
Υψηλή τεχνολογία 100.000 χρόνια πριν
«Η έκφραση που συνηθίζουμε να λέμε, ότι κάποιος ζει στην Παλαιολιθική Εποχή, είναι μύθος» λέει ο κ. Ντάρλας. «Σε σύγκριση με εμάς σήμερα, ναι, είχαν μείνει πίσω. Αλλά και εκείνοι οι άνθρωποι ήταν πρωτοπόροι της εποχής τους. Αν δεν υπήρχαν εκείνα τα πρώτα σκαλοπάτια δεν θα φθάναμε ποτέ εδώ που είμαστε σήμερα. Αρα ας μην τους φανταζόμαστε απλώς άγριους».
Τα λίθινα εργαλεία που έχουν βρεθεί είναι κυρίως μεταποιητικά, όπως ξέστρα - τα οποία χρησιμοποιούσαν για να ξύνουν, π.χ., δέρματα -, μαχαίρια ή σουβλιά, αλλά και αιχμές, που μάλλον χρησιμοποιούνταν σε όπλα. «Είναι κατασκευασμένα από σκληρά πετρώματα και έχουν πελεκηθεί με μεθόδους που είχαν επινοήσει και αναπτύξει σε υψηλό επίπεδο, κάτι που δείχνει ότι ήταν μια τεχνολογία που είχε αναπτυχθεί από πολύ-πολύ παλιά και συνεχώς εξελισσόταν» εξηγεί ο αρχαιολόγος. Αν και λίθινα, τα μαχαίρια ήταν πολύ κοφτερά.«Εκοβαν σαν ξυράφι. Στόμωναν βεβαίως γρήγορα, αλλά μπορούσαν εύκολα να παράγουν όσα ήθελαν» περιγράφει. «Εχουμε κάνει κάποια εκπαιδευτικά προγράμματα με επιδείξεις όπου με λίθινα εργαλεία κομματιάζεις ένα ολόκληρο ζώο, το κόβεις όπως θέλεις και το κάνεις μερίδες».
Το σπήλαιο στα Καλαμάκια αποτέλεσε, όπως αποδεικνύεται, τόπο κατοικίας των ανθρώπων επί αρκετές δεκάδες χιλιάδες χρόνια. «Με βάση τα αρχαιολογικά ευρήματα κατοικήθηκε χονδρικά - περιοδικά βέβαια - για μια περίοδο που διήρκεσε από 100.000 ως 40.000 χρόνια πριν από σήμερα» λέει μιλώντας στο «Βήμα» ο Ανδρέας Ντάρλας, προϊστάμενος της Εφορείας Παλαιολογίας-Σπηλαιολογίας Βορείου Ελλάδος, διευθυντής της ανασκαφής και κύριος συγγραφέας της μελέτης των ανθρώπινων απολιθωμάτων μαζί με την Κατερίνα Χαρβάτη, καθηγήτρια Παλαιοανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο του Τύμπινγκεν στη Γερμανία. Σε σχέση με την πληθώρα των άλλων ευρημάτων - λίθινα εργαλεία, οστά ζώων, κοχύλια, στάχτες κ.ά. -, τα 14 ανθρώπινα κατάλοιπα ίσως να ακούγονται πενιχρά, είναι όμως πολύ σημαντικά.
«Τα απολιθώματα περιλαμβάνουν δέκα δόντια, δύο εκ των οποίων είναι γαλακτικά, ένα θραύσμα κρανίου, έναν σπόνδυλο παιδιού, ένα τμήμα περόνης και ένα σκαφοειδές οστό»περιγράφει η κυρία Χαρβάτη. «Συνολικά εκπροσωπούν τουλάχιστον οκτώ άτομα, εκ των οποίων δύο ήταν παιδιά». Τα περισσότερα από τα απολιθώματα αυτά, τα οποία δεν είναι σύγχρονα μεταξύ τους - δεν ανήκουν δηλαδή σε ανθρώπους που έζησαν ταυτόχρονα εκεί - φέρουν σύμφωνα με την καθηγήτρια έντονα χαρακτηριστικά των Νεάντερταλ. «Επίσης είναι ενδιαφέρον ότι δύο από τα δόντια ανήκαν σε άτομο προχωρημένης ηλικίας και παρουσιάζουν ραβδώσεις που προκλήθηκαν μάλλον από τον καθαρισμό τους με κάτι σαν κλαδάκι ή οδοντογλυφίδα οι οποίες παρατηρούνται αρκετά συχνά σε δόντια Νεάντερταλ από άλλες χώρες της Ευρώπης» συμπληρώνει. «Τέλος, το σκαφοειδές παρουσιάζει ξεκάθαρο σημάδι από δόντι κάποιου σαρκοφάγου ζώου, λύκου ή ύαινας, πράγμα που υποδεικνύει ότι κάποια από αυτά τα λείψανα μεταφέρθηκαν στη θέση αυτή από ζώα».
Αν και αυτή τη στιγμή είναι τα πρώτα, τα ανθρώπινα αυτά κατάλοιπα δεν θα πρέπει να είναι τα μόνα που υπάρχουν στον ελλαδικό χώρο. Οι ειδικοί θεωρούν ότι η παρουσία των Νεάντερταλ εδώ θα πρέπει να ήταν διαρκής και διάχυτη. Απλώς ως τώρα κανείς δεν έχει ψάξει συστηματικά για να την εντοπίσει. «Προσωπικά έχω κάνει στα περισσότερα μέρη της Ελλάδας έρευνες, όχι ανασκαφές, επιφανειακές έρευνες, και παντού έχω βρει παλαιολιθικά ευρήματα» λέει ο κ. Ντάρλας. «Ξέρουμε ότι όλη η Ελλάδα έχει κατοικηθεί από τους παλαιολιθικούς ανθρώπους. Απλώς δεν υπάρχουν έρευνες που να το αποδεικνύουν».
Ιδιαίτερα φιλόξενη η Μάνη!
Η Μάνη θα πρέπει να υπήρξε ιδιαίτερα φιλόξενη για τους παλαιολιθικούς ανθρώπους, όχι μόνο επειδή διαθέτει εκατοντάδες σπήλαια αλλά και γιατί, εξαιτίας της θέσης της, αποτελούσε μια «όαση» στην εποχή των παγετώνων. Τα ευρήματα που έχουν φέρει στο φως οι αρχαιολόγοι στα δεκατρία χρόνια της ανασκαφής στα Καλαμάκια (από το 1993 ως το 2006) το μαρτυρούν. «Παρά το γεγονός ότι βρισκόταν σε παγετώδη περίοδο, η περιοχή αυτή, που είναι νότια και κοντά στη θάλασσα, δεν ήταν καλυμμένη με πάγους και το κλίμα ήταν πιο ήπιο σε σχέση με τις βορειότερες περιοχές της Κεντρικής Ευρώπης αλλά και της Ελλάδας» εξηγεί ο αρχαιολόγος. «Ετσι λοιπόν αποτελούσε καταφύγιο για τα ζώα που δεν μπορούσαν να ανεχθούν το κρύο πιο βόρεια και φυσικά και για τους ανθρώπους».
Εκτός από τα ανθρώπινα κατάλοιπα, έχουν βρεθεί επίσης οστά από πολλά είδη ζώων, τα οποία επιτρέπουν στους ειδικούς να κρίνουν πώς ήταν το κλίμα και το φυσικό περιβάλλον της περιοχής ανά περιόδους σε αυτές τις δεκάδες χιλιάδες χρόνια. Επίσης έχουν βρεθεί πολλά λίθινα εργαλεία καθώς και κατάλοιπα από στάχτες και κατασκευές στο έδαφος που δίνουν πληροφορίες για τις συνήθειες και τον τρόπο ζωής των κατοίκων του σπηλαίου. Πώς ήταν αυτός: Μάλλον πολύ πιο εξελιγμένος απ' ό,τι φαντάζονται πολλοί.
Υψηλή τεχνολογία 100.000 χρόνια πριν
«Η έκφραση που συνηθίζουμε να λέμε, ότι κάποιος ζει στην Παλαιολιθική Εποχή, είναι μύθος» λέει ο κ. Ντάρλας. «Σε σύγκριση με εμάς σήμερα, ναι, είχαν μείνει πίσω. Αλλά και εκείνοι οι άνθρωποι ήταν πρωτοπόροι της εποχής τους. Αν δεν υπήρχαν εκείνα τα πρώτα σκαλοπάτια δεν θα φθάναμε ποτέ εδώ που είμαστε σήμερα. Αρα ας μην τους φανταζόμαστε απλώς άγριους».
Τα λίθινα εργαλεία που έχουν βρεθεί είναι κυρίως μεταποιητικά, όπως ξέστρα - τα οποία χρησιμοποιούσαν για να ξύνουν, π.χ., δέρματα -, μαχαίρια ή σουβλιά, αλλά και αιχμές, που μάλλον χρησιμοποιούνταν σε όπλα. «Είναι κατασκευασμένα από σκληρά πετρώματα και έχουν πελεκηθεί με μεθόδους που είχαν επινοήσει και αναπτύξει σε υψηλό επίπεδο, κάτι που δείχνει ότι ήταν μια τεχνολογία που είχε αναπτυχθεί από πολύ-πολύ παλιά και συνεχώς εξελισσόταν» εξηγεί ο αρχαιολόγος. Αν και λίθινα, τα μαχαίρια ήταν πολύ κοφτερά.«Εκοβαν σαν ξυράφι. Στόμωναν βεβαίως γρήγορα, αλλά μπορούσαν εύκολα να παράγουν όσα ήθελαν» περιγράφει. «Εχουμε κάνει κάποια εκπαιδευτικά προγράμματα με επιδείξεις όπου με λίθινα εργαλεία κομματιάζεις ένα ολόκληρο ζώο, το κόβεις όπως θέλεις και το κάνεις μερίδες».
Τα εργαλεία από γυαλιστερές (Callista chione)αποτέλεσαν μια πρωτοτυπία των κατοίκων του
σπηλαίου της Μάνης
Εργαλεία από γυαλιστερές
Οι εξελιγμένοι άνθρωποι του Νεάντερταλ της Μάνης παρουσιάζουν επίσης και κάποιες ιδιαιτερότητες σε σχέση με τους συγχρόνους τους άλλων περιοχών της Ευρώπης, αφού, όπως φαίνεται, πρωτοτύπησαν κατασκευάζοντας κάποια εργαλεία τους από… γυαλιστερές (Callista chione), τα οστρακοειδή που γνωρίζουμε ακόμη σήμερα. «Ο άνθρωπος ποτέ δεν μπαίνει σε καλούπι. Εκμεταλλεύεται τις δυνατότητες που του προσφέρει το περιβάλλον» σχολιάζει ο κ. Ντάρλας. «Εδώ ήταν κοντά στη θάλασσα. Βρήκαν κάποια όστρακα που ήταν σκληρά και κάποια στιγμή κάποιοι άνθρωποι είχαν την ιδέα - αυτό μία φορά έγινε μόνο - να φτιάξουν εργαλεία από κοχύλια. Είναι μια προσαρμογή στο περιβάλλον».
Οι άνθρωποι της Παλαιολιθικής Εποχής ζούσαν νομαδική ζωή - δεν εγκαθίσταντο μόνιμα σε ένα μέρος αλλά μετακινούνταν στην περιοχή. Επομένως τα σπήλαια δεν ήταν μόνιμες κατοικίες. Χρησιμοποιούνταν είτε για να περάσουν εκεί «οικογενειακώς» κάποιο διάστημα μέχρις ότου μετακινηθούν κάπου πιο πέρα είτε, ακόμη πιο προσωρινά, για μερικές διανυκτερεύσεις από τους κυνηγούς που είχαν αφήσει πίσω τις οικογένειές τους και είχαν βγει προς αναζήτηση τροφής. Παρ' όλα αυτά οι προσωρινοί κάτοικοι φαίνεται ότι διαμόρφωναν κάπως τον χώρο έτσι ώστε να τους εξασφαλίζει κάποιες ανέσεις και φυσικά άναβαν φωτιά. Στα Καλαμάκια έχουν βρεθεί κατάλοιπα από εστίες διαφόρων τύπων - είτε απλές, είτε σαν λακκούβες στο χώμα, είτε λακκούβες περικλεισμένες με πέτρες κ.λπ. - μαρτυρώντας διαφορετικές παραδόσεις και συνήθειες. Επίσης, όπως φαίνεται, αν το έδαφος ήταν λασπωμένο το «έστρωναν» με πέτρες, ενώ οι αρχαιολόγοι εικάζουν ότι θα πρέπει να έκλειναν με δέρματα την είσοδο της σπηλιάς για να προστατευθούν από τον αέρα, τη βροχή και το κρύο.
Οι εξελιγμένοι άνθρωποι του Νεάντερταλ της Μάνης παρουσιάζουν επίσης και κάποιες ιδιαιτερότητες σε σχέση με τους συγχρόνους τους άλλων περιοχών της Ευρώπης, αφού, όπως φαίνεται, πρωτοτύπησαν κατασκευάζοντας κάποια εργαλεία τους από… γυαλιστερές (Callista chione), τα οστρακοειδή που γνωρίζουμε ακόμη σήμερα. «Ο άνθρωπος ποτέ δεν μπαίνει σε καλούπι. Εκμεταλλεύεται τις δυνατότητες που του προσφέρει το περιβάλλον» σχολιάζει ο κ. Ντάρλας. «Εδώ ήταν κοντά στη θάλασσα. Βρήκαν κάποια όστρακα που ήταν σκληρά και κάποια στιγμή κάποιοι άνθρωποι είχαν την ιδέα - αυτό μία φορά έγινε μόνο - να φτιάξουν εργαλεία από κοχύλια. Είναι μια προσαρμογή στο περιβάλλον».
Οι άνθρωποι της Παλαιολιθικής Εποχής ζούσαν νομαδική ζωή - δεν εγκαθίσταντο μόνιμα σε ένα μέρος αλλά μετακινούνταν στην περιοχή. Επομένως τα σπήλαια δεν ήταν μόνιμες κατοικίες. Χρησιμοποιούνταν είτε για να περάσουν εκεί «οικογενειακώς» κάποιο διάστημα μέχρις ότου μετακινηθούν κάπου πιο πέρα είτε, ακόμη πιο προσωρινά, για μερικές διανυκτερεύσεις από τους κυνηγούς που είχαν αφήσει πίσω τις οικογένειές τους και είχαν βγει προς αναζήτηση τροφής. Παρ' όλα αυτά οι προσωρινοί κάτοικοι φαίνεται ότι διαμόρφωναν κάπως τον χώρο έτσι ώστε να τους εξασφαλίζει κάποιες ανέσεις και φυσικά άναβαν φωτιά. Στα Καλαμάκια έχουν βρεθεί κατάλοιπα από εστίες διαφόρων τύπων - είτε απλές, είτε σαν λακκούβες στο χώμα, είτε λακκούβες περικλεισμένες με πέτρες κ.λπ. - μαρτυρώντας διαφορετικές παραδόσεις και συνήθειες. Επίσης, όπως φαίνεται, αν το έδαφος ήταν λασπωμένο το «έστρωναν» με πέτρες, ενώ οι αρχαιολόγοι εικάζουν ότι θα πρέπει να έκλειναν με δέρματα την είσοδο της σπηλιάς για να προστατευθούν από τον αέρα, τη βροχή και το κρύο.
Ενα θραύσμα από οστό ζώου με ίχνηκοπής από εργαλεία αποκαλύπτεται
στην ανασκαφή.
Τι περιελάμβανε το μενού
Τι έτρωγαν; Τα πλούσια ευρήματα οστών ζώων δίνουν απάντηση και σε αυτό. «Τα ζώα που βρίσκουμε εκεί είναι αυτά τα οποία κατά προτίμηση έχουν κυνηγήσει οι άνθρωποι, επομένως μας δείχνουν συγχρόνως και τις διατροφικές προτιμήσεις τους» εξηγεί ο κ. Ντάρλας. «Στο μεγαλύτερο μέρος τους οι ένοικοι των σπηλαίων κυνηγούσαν κατά προτίμηση τα πλατώνια, ένα είδος ελαφιού σαν αυτά που ζουν σήμερα στη Ρόδο και στη Λήμνο. Αυτό είναι το κυριότερο, μετά έχουμε τα αγριοκάτσικα και τα αγριόγιδα. Σε μια φάση κατοίκησης βρίσκουμε ότι έτρωγαν πολλές χελώνες, και μάλιστα πιστεύουμε ότι μετά χρησιμοποιούσαν τα καύκαλα ως αγγεία». Πέρα από αυτά τα κυρίως ή κατά καιρούς προτιμώμενα «φαγώσιμα» ζώα οι αρχαιολόγοι έχουν ανασκάψει επίσης οστά από ελέφαντες (το γεγονός ότι τα δείγματα είναι πολύ λίγα υποδηλώνει, όπως λένε, ότι οι άνθρωποι δεν τους κυνηγούσαν ιδιαίτερα), αλλά και από αρκετά σαρκοβόρα ζώα, όπως αλεπούδες, αγριόγατους και λιοντάρια.
Αν και η ανασκαφή έχει τελειώσει από το 2006, οι ανακαλύψεις από τα ευρήματά της τώρα αρχίζουν να γίνονται γνωστές γιατί οι μελέτες του είδους απαιτούν πολύ χρόνο. Οπως μας λέει ο κ. Ντάρλας, έχει μελετηθεί ένα μεγάλο μέρος του αρχαιοζωολογικού υλικού - δηλαδή των ζώων - και τα αποτελέσματα θα δημοσιευθούν σύντομα. Οι δομές που δείχνουν την οργάνωση του χώρου έχουν μελετηθεί επίσης σε μεγάλο βαθμό, ενώ σε εξέλιξη βρίσκεται η μελέτη των λίθινων εργαλείων. «Και βέβαια υπάρχουν και πολλά δείγματα που είναι για εργαστηριακές αναλύσεις» προσθέτει. «Εχουμε κάποιες χρονολογήσεις, αλλά αναμένουμε και αποτελέσματα από εργαστηριακές αναλύσεις. Κάποιες αφορούν τον προσδιορισμό του παλαιοκλίματος και της διατροφής, όχι τόσο των ανθρώπων όσο κυρίως των ζώων».
Νέες ανασφαφές σε εξέλιξη
Οι ανακαλύψεις μας για την Παλαιολιθική Εποχή στον ελληνικό χώρο δεν θα εξαντληθούν όμως στα Καλαμάκια. Οπως λέει ο αρχαιολόγος, και άλλες ανασκαφές βρίσκονται πλέον σε εξέλιξη και οι μελέτες από τα ευρήματά τους θα ακολουθήσουν. Παράλληλα, η κυρία Χαρβάτη έχει ξεκινήσει εδώ και έναν χρόνο το πρόγραμμα Paleoanthropology in the Gates of Europe (Παλαιοανθρωπολογία στις Πύλες της Ευρώπης - PaGE) σε συνεργασία με έλληνες ερευνητές από την Εφορεία Παλαιολογίας - Σπηλαιολογίας, το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. «Το πρόγραμμα χρηματοδοτείται από το Starting Grant του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Ερευνας με το οποίο βραβεύθηκα το 2011 και έχει στόχο την περαιτέρω εξερεύνηση της εξέλιξης του ανθρώπου στην Ελλάδα» λέει. «Εχουμε ήδη ξεκινήσει τις έρευνες και είμαι αισιόδοξη ότι θα έχουμε καινούργια σημαντικά στοιχεία πολύ σύντομα».
Σπήλαια της Μάνης
Ενα διαχρονικό καταφύγιο
Οι δυτικές ακτές της Μάνης στη Λακωνική Χερσόνησο φημίζονται κυρίως για το Σπήλαιο του Διρού. Η περιοχή όμως είναι διάσπαρτη με εκατοντάδες σπήλαια, άλλα μεγάλα και εντυπωσιακά - όπως αυτό της Αλεπότρυπας, που αποτελεί τουριστικό αξιοθέατο - και άλλα μικρά και ασήμαντα. Διάσημα ή άσημα, τα σπήλαια αυτά αποτέλεσαν, όπως αποδεικνύεται, ένα διαχρονικό καταφύγιο για τους ανθρώπους, από την πρώτη εμφάνισή τους στο νότιο άκρο της Πελοποννήσου. «Ολα είχαν κατοικηθεί, και μάλιστα ο άνθρωπος τα χρησιμοποιούσε σε κάθε περίοδο της ιστορίας του και της προϊστορίας του. έτσι λοιπόν έχουμε μια διαχρονική χρήση των σπηλαίων» λέει ο Ανδρέας Ντάρλας.
«Βέβαια δεν έχουν διατηρήσει όλα τα σπήλαια κατάλοιπα αυτής της χρήσης απ' όλες τις περιόδους».
Οπως εξηγεί, έχει αποκαλυφθεί χρήση των σπηλαίων της περιοχής στην παλαιολιθική περίοδο (όπως στα Καλαμάκια ή στη Λακωνίδα), αλλά και στη Νεολιθική. Τότε μάλιστα η χρήση τους αλλάζει, καθώς δεν χρησιμοποιούνταν πια μόνο ως χώροι πρόχειρης κατοίκησης, αλλά και - καθώς έχει αρχίσει η παραγωγή των τροφίμων - ως χώροι αποθήκευσης. «Σιγά-σιγά αργότερα», συνεχίζει ο αρχαιολόγος, «όταν η Μάνη άρχισε να αποκτά την άνυδρη μορφή που έχει σήμερα, κάποια στιγμή άρχισε να εξαφανίζεται το νερό. Ορισμένα σπήλαια διατηρούν νερό, το νερό που σταλάζει μέσα, σχεδόν όλον τον χρόνο. Και έτσι άρχισαν να χρησιμοποιούνται και ως τόποι προμήθειας νερού. Κάποια από αυτά απέκτησαν μάλιστα και ιερό χαρακτήρα, γιατί ξεδιψούσαν και είχαν νερό όλον τον χρόνο σε μια άνυδρη περιοχή». Ενα χαρακτηριστικό τέτοιο παράδειγμα, όπως επισημαίνει, είναι το σπήλαιο της Αλεπότρυπας, το οποίο είχε μέσα μια λίμνη απ' όπου οι άνθρωποι προμηθεύονταν νερό.
Σε όλες τις περιόδους, από την προϊστορική περίοδο και την Εποχή του Χαλκού ως τις πρώιμες ιστορικές περιόδους και την κλασική περίοδο, τα σπήλαια της Μάνης χρησιμοποιήθηκαν ως χώροι λατρείας και ταφής των νεκρών. Σε κάποια έχουν βρεθεί και ανάγλυφα, όπως στη Μουζή, όπου υπάρχει ένα ανάγλυφο του Ηρακλή. «Μετά, με την έλευση του χριστιανισμού, κάποια χρησιμοποιήθηκαν ως μοναστήρια και έχουμε αγιογραφημένα σπήλαια» συμπληρώνει ο κ. Ντάρλας, «ενώ κατόπιν, στους μεσαιωνικούς χρόνους που είναι και οι πιο ταραγμένοι, έχουμε σπήλαια τειχισμένα, που έγιναν καταφύγια». Σε κάποια από αυτά, όπως διευκρινίζει, οι κατασκευές είναι μάλιστα ισχυρές, με πολύ ψηλά τείχη. Σε αυτούς τους ταραγμένους χρόνους ανήκουν και τα λεγόμενα «πειρατικά» σπήλαια. «Είναι κάποια σπήλαια που βρίσκονται στη μέση στον γκρεμό, πολύ μικρά, και ήταν παρατηρητήρια ή και καταφύγια» λέει. «Θα μπορούσε κάποιος δηλαδή να ανεβεί με μια ξύλινη σκάλα την οποία σήκωνε μετά και δεν μπορούσε να πλησιάσει κανείς».
Οι σπηλιές της Μάνης συνεχίζουν να φιλοξενούν ανθρώπους ως τις μέρες μας. «Τα σπήλαια στη Μάνη χρησιμοποιούνταν τακτικά ως και τις δεκαετίες του 1950 και του 1960. Ζουν σήμερα άνθρωποι που έχουν γεννηθεί σε σπήλαια, όχι γιατί έμεναν μόνιμα εκεί αλλά γιατί, αν ένα σπήλαιο ήταν ας πούμε κοντά στα χωράφια, οι άνθρωποι έμεναν εκεί για έναν ή δύο μήνες, όσο διαρκούσαν οι αγροτικές δουλειές» εξηγεί ο κ. Ντάρλας. Σήμερα ακόμη κάποια χρησιμοποιούνται ως στάβλοι ή και - ενίοτε - για σύντομη διαμονή από τους ανθρώπους.
Τι έτρωγαν; Τα πλούσια ευρήματα οστών ζώων δίνουν απάντηση και σε αυτό. «Τα ζώα που βρίσκουμε εκεί είναι αυτά τα οποία κατά προτίμηση έχουν κυνηγήσει οι άνθρωποι, επομένως μας δείχνουν συγχρόνως και τις διατροφικές προτιμήσεις τους» εξηγεί ο κ. Ντάρλας. «Στο μεγαλύτερο μέρος τους οι ένοικοι των σπηλαίων κυνηγούσαν κατά προτίμηση τα πλατώνια, ένα είδος ελαφιού σαν αυτά που ζουν σήμερα στη Ρόδο και στη Λήμνο. Αυτό είναι το κυριότερο, μετά έχουμε τα αγριοκάτσικα και τα αγριόγιδα. Σε μια φάση κατοίκησης βρίσκουμε ότι έτρωγαν πολλές χελώνες, και μάλιστα πιστεύουμε ότι μετά χρησιμοποιούσαν τα καύκαλα ως αγγεία». Πέρα από αυτά τα κυρίως ή κατά καιρούς προτιμώμενα «φαγώσιμα» ζώα οι αρχαιολόγοι έχουν ανασκάψει επίσης οστά από ελέφαντες (το γεγονός ότι τα δείγματα είναι πολύ λίγα υποδηλώνει, όπως λένε, ότι οι άνθρωποι δεν τους κυνηγούσαν ιδιαίτερα), αλλά και από αρκετά σαρκοβόρα ζώα, όπως αλεπούδες, αγριόγατους και λιοντάρια.
Αν και η ανασκαφή έχει τελειώσει από το 2006, οι ανακαλύψεις από τα ευρήματά της τώρα αρχίζουν να γίνονται γνωστές γιατί οι μελέτες του είδους απαιτούν πολύ χρόνο. Οπως μας λέει ο κ. Ντάρλας, έχει μελετηθεί ένα μεγάλο μέρος του αρχαιοζωολογικού υλικού - δηλαδή των ζώων - και τα αποτελέσματα θα δημοσιευθούν σύντομα. Οι δομές που δείχνουν την οργάνωση του χώρου έχουν μελετηθεί επίσης σε μεγάλο βαθμό, ενώ σε εξέλιξη βρίσκεται η μελέτη των λίθινων εργαλείων. «Και βέβαια υπάρχουν και πολλά δείγματα που είναι για εργαστηριακές αναλύσεις» προσθέτει. «Εχουμε κάποιες χρονολογήσεις, αλλά αναμένουμε και αποτελέσματα από εργαστηριακές αναλύσεις. Κάποιες αφορούν τον προσδιορισμό του παλαιοκλίματος και της διατροφής, όχι τόσο των ανθρώπων όσο κυρίως των ζώων».
Νέες ανασφαφές σε εξέλιξη
Οι ανακαλύψεις μας για την Παλαιολιθική Εποχή στον ελληνικό χώρο δεν θα εξαντληθούν όμως στα Καλαμάκια. Οπως λέει ο αρχαιολόγος, και άλλες ανασκαφές βρίσκονται πλέον σε εξέλιξη και οι μελέτες από τα ευρήματά τους θα ακολουθήσουν. Παράλληλα, η κυρία Χαρβάτη έχει ξεκινήσει εδώ και έναν χρόνο το πρόγραμμα Paleoanthropology in the Gates of Europe (Παλαιοανθρωπολογία στις Πύλες της Ευρώπης - PaGE) σε συνεργασία με έλληνες ερευνητές από την Εφορεία Παλαιολογίας - Σπηλαιολογίας, το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. «Το πρόγραμμα χρηματοδοτείται από το Starting Grant του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Ερευνας με το οποίο βραβεύθηκα το 2011 και έχει στόχο την περαιτέρω εξερεύνηση της εξέλιξης του ανθρώπου στην Ελλάδα» λέει. «Εχουμε ήδη ξεκινήσει τις έρευνες και είμαι αισιόδοξη ότι θα έχουμε καινούργια σημαντικά στοιχεία πολύ σύντομα».
Σπήλαια της Μάνης
Ενα διαχρονικό καταφύγιο
Οι δυτικές ακτές της Μάνης στη Λακωνική Χερσόνησο φημίζονται κυρίως για το Σπήλαιο του Διρού. Η περιοχή όμως είναι διάσπαρτη με εκατοντάδες σπήλαια, άλλα μεγάλα και εντυπωσιακά - όπως αυτό της Αλεπότρυπας, που αποτελεί τουριστικό αξιοθέατο - και άλλα μικρά και ασήμαντα. Διάσημα ή άσημα, τα σπήλαια αυτά αποτέλεσαν, όπως αποδεικνύεται, ένα διαχρονικό καταφύγιο για τους ανθρώπους, από την πρώτη εμφάνισή τους στο νότιο άκρο της Πελοποννήσου. «Ολα είχαν κατοικηθεί, και μάλιστα ο άνθρωπος τα χρησιμοποιούσε σε κάθε περίοδο της ιστορίας του και της προϊστορίας του. έτσι λοιπόν έχουμε μια διαχρονική χρήση των σπηλαίων» λέει ο Ανδρέας Ντάρλας.
«Βέβαια δεν έχουν διατηρήσει όλα τα σπήλαια κατάλοιπα αυτής της χρήσης απ' όλες τις περιόδους».
Οπως εξηγεί, έχει αποκαλυφθεί χρήση των σπηλαίων της περιοχής στην παλαιολιθική περίοδο (όπως στα Καλαμάκια ή στη Λακωνίδα), αλλά και στη Νεολιθική. Τότε μάλιστα η χρήση τους αλλάζει, καθώς δεν χρησιμοποιούνταν πια μόνο ως χώροι πρόχειρης κατοίκησης, αλλά και - καθώς έχει αρχίσει η παραγωγή των τροφίμων - ως χώροι αποθήκευσης. «Σιγά-σιγά αργότερα», συνεχίζει ο αρχαιολόγος, «όταν η Μάνη άρχισε να αποκτά την άνυδρη μορφή που έχει σήμερα, κάποια στιγμή άρχισε να εξαφανίζεται το νερό. Ορισμένα σπήλαια διατηρούν νερό, το νερό που σταλάζει μέσα, σχεδόν όλον τον χρόνο. Και έτσι άρχισαν να χρησιμοποιούνται και ως τόποι προμήθειας νερού. Κάποια από αυτά απέκτησαν μάλιστα και ιερό χαρακτήρα, γιατί ξεδιψούσαν και είχαν νερό όλον τον χρόνο σε μια άνυδρη περιοχή». Ενα χαρακτηριστικό τέτοιο παράδειγμα, όπως επισημαίνει, είναι το σπήλαιο της Αλεπότρυπας, το οποίο είχε μέσα μια λίμνη απ' όπου οι άνθρωποι προμηθεύονταν νερό.
Σε όλες τις περιόδους, από την προϊστορική περίοδο και την Εποχή του Χαλκού ως τις πρώιμες ιστορικές περιόδους και την κλασική περίοδο, τα σπήλαια της Μάνης χρησιμοποιήθηκαν ως χώροι λατρείας και ταφής των νεκρών. Σε κάποια έχουν βρεθεί και ανάγλυφα, όπως στη Μουζή, όπου υπάρχει ένα ανάγλυφο του Ηρακλή. «Μετά, με την έλευση του χριστιανισμού, κάποια χρησιμοποιήθηκαν ως μοναστήρια και έχουμε αγιογραφημένα σπήλαια» συμπληρώνει ο κ. Ντάρλας, «ενώ κατόπιν, στους μεσαιωνικούς χρόνους που είναι και οι πιο ταραγμένοι, έχουμε σπήλαια τειχισμένα, που έγιναν καταφύγια». Σε κάποια από αυτά, όπως διευκρινίζει, οι κατασκευές είναι μάλιστα ισχυρές, με πολύ ψηλά τείχη. Σε αυτούς τους ταραγμένους χρόνους ανήκουν και τα λεγόμενα «πειρατικά» σπήλαια. «Είναι κάποια σπήλαια που βρίσκονται στη μέση στον γκρεμό, πολύ μικρά, και ήταν παρατηρητήρια ή και καταφύγια» λέει. «Θα μπορούσε κάποιος δηλαδή να ανεβεί με μια ξύλινη σκάλα την οποία σήκωνε μετά και δεν μπορούσε να πλησιάσει κανείς».
Οι σπηλιές της Μάνης συνεχίζουν να φιλοξενούν ανθρώπους ως τις μέρες μας. «Τα σπήλαια στη Μάνη χρησιμοποιούνταν τακτικά ως και τις δεκαετίες του 1950 και του 1960. Ζουν σήμερα άνθρωποι που έχουν γεννηθεί σε σπήλαια, όχι γιατί έμεναν μόνιμα εκεί αλλά γιατί, αν ένα σπήλαιο ήταν ας πούμε κοντά στα χωράφια, οι άνθρωποι έμεναν εκεί για έναν ή δύο μήνες, όσο διαρκούσαν οι αγροτικές δουλειές» εξηγεί ο κ. Ντάρλας. Σήμερα ακόμη κάποια χρησιμοποιούνται ως στάβλοι ή και - ενίοτε - για σύντομη διαμονή από τους ανθρώπους.
RSS Feed
